Örlygsstaðir
Stöðugur ófriður var í landinu eftir að Sturla Sighvatsson kom frá Noregi 1235 með þann ásetning að leggja landið undir sig. Árið 1238 var Örlygsstaðabardagi háður en hann var fjölmennasta orrusta Íslandssögunnar. Snemma í ágúst safnaði Sturla miklu liði um Vestfirði og Vesturland. Njósnamenn Kolbeins unga komust að liðssöfnuðinum og létu hann vita þar sem hann skemmti sér á hestaþingi að Hestaþingshamri. Kolbeinn fór þegar úr héraði og reið suður um Kjöl að leita liðsinnis Haukdæla. Hann hafði með sér 180 manna lið Skagfirðinga. Her Sturlu hætti ekki við herförina og hélt norður og töldu Kolbein flúinn úr Skagafirði.
Þann 10. ágúst árið 1238 kom Sturla Sighvatsson með fjölmennt lið í Skagafjörð. Foringi Ásbirninga, Kolbeinn ungi, var þá farinn suður Kjöl eftir liðsauka til Gissurar Þorvaldssonar í Haukadal. Á meðan dreifðu Sturlungar sér á bæi í Blönduhlíð og biðu komu hans til baka. Kvöldið fyrir bardagann safnaðist lið Ásbirninga og bandamenn þeirra, um 1700 manns, saman við Reykjalaug. Um morguninn var liðum fylkt þeirra til árásar. Liðsmenn Sturlunga, sem voru 12-1300 manns, vöknuðu við vonan draum þegar lið Ásbirninga reið yfir Vötnin með miklu herópi. Flestir voru óviðbúnir, ekkert ráðrúm gafst til að hervæðast og hörfuðu menn upp í gerðið á Örlygsstöðum. Þar voru þeir króaðir af. Bardaginn stóð stutt, Sturla Sighvatson og fleiri höfðingjar sem fylgdu honum voru drepnir. Þar létu 49 menn úr liði Sturlunga lífið og 7 úr liði Ásbirninga og Haukdæla. Þessi atburður markaði endalok þjóðveldistímans á Íslandi.
Söguritari Sturla Þórðarson lýsti atburðarásinni á Örlygsstöðum nákvæmlega og dró ekkert undan. Hann gerði jafnvel grín að aðstæðunum þótt náfrændur hann féllu. Sighvatur, faðir Sturlu, var veginn á meðan Sturla sonur hans stóð norðar í gerðinu og varði líf sitt með spjótinu Grásíðu, sem Gísli Súrsson hafði eitt sinn átt, að því er sagt var. Það var allt rúnum rist. Spjótið þoldi illa átökin og bognaði þegar Sturla lagði ótt og títt svo menn féllu fyrir. Brá Sturla spjótinu undir fót sér nokkrum sinnum til að rétta það af. Snorri Þórðarson liðsmaður Sturlu varði hann, því ekki hugsaði hann um að hlífa sér. Sóttu menn Gissurar að og náðu að leggja Sturlu svöðusári svo hann féll við. Kom þar að Gissur Þorvaldsson og tók af honum stálhúfu sem hann hafði og hjó í höfuð Sturlu með exi. Það varð hans bani. Markús var einnig felldur í gerðinu. Þannig lauk Örlygsstaðabardaga því Kolbeinn Sighvatsson og Þórður krókur sem bjuggust til varnar með mikið lið, sennilega utan við gerðið, á svokallaðri Miklabæjarborg, flúðu til kirkju og leituðu griða er þeir fréttu af falli bræðra sinna og föður. Unglingurinn Tumi Sighvatsson flúði hins vegar til fjalls með margt manna og komst þannig undan um Miðsitjuskarð til Eyjafjarðar.
Árið 1988 var reist minnismerki á Örlygsstöðum um bardagann, þar sem gangur hans er rakinn. Gerðið á Örlygsstöðum er enn sjánalegt vor og haust sem grasivaxinn þúfnakrans en hann er nær ósýnilegur yfir sumartímann.
Höfundar texta: Sigríður Sigurðardóttir, Kristín Jónsdóttir og Sara R. Valdimarsdóttir. Ljósm. Sigríður Sigurðardóttir.